بلوچ دوزی هنری فاخر ولی مهجور
بلوچ دوزی هنری فاخر ولی مهجور
هنر بلوچ دوزی یا سوزن دوزی که از قدمت زیادی برخوردار است و توسط زنان هنرمند ایرانی انجام می گیرد از بی مهری های زیادی لطمه خورده است. این زنان توانمند با دستانی هنرمند، نخ های رنگارنگ را در قالب نقوش اصیل، کوک میزنند و پارچه ها را می آرایند که سند هویت، موجودیت و پشتوانه زنان بلوچ است.
در بررسی بقایای کاخ تخت جمشید و کاشی‌های کشف شده در شوش، لباس‌های اعیان و درباریان و محا‌فظین آن‌ها به طور برجسته و فاخر و تزیین شده به چشم می خورد که خود مو‌ید نوعی سوزندوزی در ایران عصر هخامنشی است. در این دوره کار با‌فندگی و سوزندوزی را زنان انجام می‌د‌ادند و به گفته هرود‌ت، همسر خشایار‌شاه پارچه‌های جامه شاه و خو‌یش را خود بافته و می‌دوخت و چنان دلکش و زیبا این کار را انجام می‌داد که بر همگان پیشی داشت. از آن دوره تاکنون در دوره های مختلف تاریخی از جمله صفویه و قاجاریه این هنر رواج بسیار داشت، اما به مرور زمان و با وابستگی به مدهای خارجی استفاده از این هنرها بسیار کاهش یافت.
چندین سبک سوزندوزی در ایران وجود دارد. از آن جمله می‌توان به سوزندوزی بلوچی و ترکمنی اشاره کرد.
سوزندوزی بلوچ هنر ظریف و پر سابقه‌ای است، که هیچ کس به درستی نمی‌داند از چه زمانی در ایران رواج یافته است و در کتب تاریخی کم‌تر از آن یاد شده است. با این وجود می‌توان گفت کار بلوچ‌دوزی که همان گل ابریشم دوخته بر پارچه‌هاست، در دوره‌ای با صنعت تولید ابریشم رابطه داشته است. سوزندوزی بلوچ نوعی رودوزی سنتی برگرفته از ذوق و قریحه هنرمند است. سوزندوزی یا بلوچ‌دوزی در میان اقوام بلوچ، هنری اصیل و ریشه‌دار است.
سوزندوزی بلوچ به‌طور عمده برای تزیین جامه محلی زنان به‌کار می‌رود. به‌شکلی که سراسر زمینه پارچه را می‌پوشاند و برای تزیین سرآستین‌ها، دمپای شلوار و موارد دیگر مورد استفاده قرار می‌گیرد. سوزندوزی بلوچ تقریبا در هر شهر و روستای کوچکی از زاهدان تا خاش و در شرق تا سراوان و در غرب تا ایرانشهر رواج دارد.
طرح‌ها و نقوش مورد استفاده در سوزندوزی عموما هندسی هستند و از رنگ‌هایی مانند قرمز، سبز، آبی، سفید و سیاه استفاده می‌شود. اصل مهمی که در نقش‌های سوزندوزی بلوچ رعایت می‌شود این است که تاکنون هرگز از نقش انسان استفاده نشده است. به نظر می‌رسد این امر تحت تاثیر باور و اعتقادات این مردم است، بنابراین نقش‌های مورد استفاده همیشه حاصل ذهن آنان و به صورت هندسی بوده و بر اساس شمارش تار و پود انجام می‌گیرد. اغلب اشکال هندسی، مثلث و لوزی اند که طرز قرار گرفتن شان در کنار هم و پرکار و کم‌کار بودن آن‌ها طرح‌ها را از هم متمایز می‌کند. نوع دوخت هر منطقه عامل دیگر تقسیم بندی انواع سوزندوزی است که هر منطقه اصالت خاص خود را دارد. کلیه دوخت‌های بلوچستان به صورت افقی انجام می‌گیرد و از شمارش تار و پود پارچه استفاده می‌گردد.
سوزندوزی با زندگی روزمره زنان بلوچستان آمیخته است و هر دختری به‌موازات آموزش اصول زندگی، سوزندوزی را نیز فرامی‌گیرد و با نقوشی هندسی (گل‌ها، بوته‌ها و ترکیب رنگ‌ها) جهانی خیال‌انگیز را به نمایش می‌گذارد. تمامی زنان بلوچ، چه آن‌ها که در ایران و در استان سیستان و بلوچستان زندگی می‌کنند و چه آن‌ها که در پاکستان، افغانستان یا در دیگر نقاط دنیا ساکن هستند، فقیر و غنی، از سوزندوزی برای تزئین لباس‌هایشان استفاده می‌کنند.
سوزندوزی ترکمن که بدان سیاه‌دوزی نیز اطلاق می‌شود، در گذشته کاربرد فراوانی داشته است و در جامعه سنتی ترکمن برای تزیین لباس های مردان، زنان و کودکان و هم چنین پرده‌ها استفاده می‌شد اما امروز عمدتا در لباس زنان دیده می‌شود. نوع دوخت آن زنجیره فشرده و بسیار ریز است که در ترکمنی به آن «سانجیم» می‌گویند و بیشتر از نقوش هندسی و قرینه به صورت ذهنی بهره می‌گیرند. این هنر تاریخچه‌ای کهن در تاریخ سرزمین کشورمان دارد. گلدوزی مصور ترکمن از زمان سکاها رایج بوده و در دیگر دوره ها به همراه سایر دوخت و دوزها از رواج کامل برخوردار بوده است دوره اوج این هنر را در دوران افشاریه و زندیه و به خصوص قاجاریه باید دانست و آثار باقیمانده از این دوران خود گواه این مدعاست.